محمد ابراهیم تهرانی
میرزا محمد ابراهیم تهرانی معروف به میرزا عمو خوشنویس و نستعلیق‌نویس قرن سیزدهم است.

او از شاگردان میرزا غلامرضا اصفهانی بود که نوشتن کتیبه پیرامون بقعه شیخ صدوق ابن بابویه از طرف میرزا غلام‌رضا به او واگذار شد.

نمونه‌ای دیگر از هنر کتیبه‌نگاری او را می‌توان در کتیبه‌های سر در حرم فاطمه معصومه در صحن عتیق (سر دری که به فیضیه راه دارد) دید، که چنین رقم و تاریخ دارد: چو شد ز هجر نبی یکهزار و سیصد و یک / راقمه میرزا عمو.

کتیبه‌های بازمانده از محمد ابراهیم تهرانی
کتیبه‌های بازمانده از او در بناهای مذهبی به ترتیب تاریخ کتابت عبارتند از:
کتیبهٔ اطراف ایوان آینهٔ امام‌زاده حمزه در شهر ری.
کتیبهٔ کمربندی ایوان شمالی صحن کهنهٔ آستانهٔ معصومه.
کتیبه‌ای در دو بیت، کنده‌شده بر سنگ مرمر آستانهٔ دری که میان رواق و ایوان آینهٔ حرم معصومه قرار دارد.
کتیبهٔ پایهٔ گلدستهٔ شرقی جلو ایوان مقصورهٔ مسجد سپهسالار.
کتیبهٔ در ورودی حرم امامزاده طاهر در حرم عبدالعظیم.
کتیبهٔ در نقره‌ای سمت شرقی حرم معصومه.
کتیبهٔ در نقره‌ای دیگری در همان‌جا میان رواق و ایوان آینه.
کتیبهٔ بدون تاریخی در ایوان صحن آرامگاه شیخ صدوق.

وفات
میرزا عمو در روز سه شنبه ۱۱ ربیع الثانی ۱۳۲۱ قمری برابر با ۱۵ تیر ۱۲۸۲ خورشیدی از دنیا رفت.

کتیبه
سنگ‌نوشته یا سنگ‌نبشته (به عربی: کتیبه) به تخته‌سنگ، کاشی‌کاری یا سطح دیگری گفته می‌شود که معمولاً واقعه‌ای تاریخی بر روی آن کنده‌کاری یا نوشته شده باشد. معمولاً سنگ‌نوشته به نوشته‌ای گفته می‌شود که بر روی سنگ، در حاشیهٔ سردرِ ساختمان‌ها؛ یا گوشه‌های پارچه‌های خاص نظیر پرده، سفره، و بیرق؛ یا بر صفحه‌های کتاب نگارش می‌یابد.

پیشینه تاریخی کتیبه
سنگ‌نوشته‌های یافت شده در مصر و میانرودان و مواردی مانند آن به هزاره چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد. این سنگ‌نوشته‌ها بیشتر فرمان شاهان و فرمانروایان و توصیف وقایع و تاریخ جنگ‌ها بوده‌اند.

سنگ‌نوشته‌های مهم ایران باستان
در ایران باستان سنگ نوشته بیشتر بر کوهپایه‌ای مشرف بر چشمه سار حک می‌گردیده‌است. سنگ نوشته گاه به دستور شاه کشور، سردار یا والی منطقه نگاشته‌می‌شد.

از سنگ‌نوشته‌های مهم دوران باستان در ایران و نواحی اطراف آن یکی سنگ‌نوشته آشور بانیپال در ذکر فتح شهر شوش و وقایع پس از آن، و دیگر سنگ‌نوشته‌های دوگانه داریوش هخامنشی در بیستون به زبان‌های پارسی قدیم و عیلامی بابلی است، که یکی به سنگ‌نوشته بزرگ و دیگری به سنگ‌نوشته کوچک موسوم است.

از شاهان هخامنشی سنگ‌نوشته‌های متعددی در تخت‌جمشید، شوش، نقش رستم، و همدان برجای مانده‌است. سنگ‌نوشته داریوش اول در شوش را فرانسویان کشف کردند. این کتیبه مفصل‌تر از کتیبه بیستون و نقش رستم (از سنگ‌نوشته‌های دیگر این شاه و شاهان دیگر هخامنشی) است.

در نقش رستم، محلی در ۴ کیلومتری تخت‌جمشید، چهار مقبره از شاهان هخامنشی به‌صورت مغاکهایی بر سینه کوهی از سنگ یکپارچه برجای مانده‌است. در این مکان کتبیه‌هایی دربارهٔ جنگ‌ها و فتوحات داریوش و خشایارشا وجود دارد.

در همدان نیز کتیبه‌ای از داریوش در کوه الوند به زبان پارسی، عیلامی، و آشوری نگارش یافته‌است. محتوای آن وصف اهورامزدا و کمک‌های او و ذکر وقایع سلطنت داریوش است. کتیبه‌ای از خشایارشا نیز در همان مکان با وصف اهورامزدا و ذکر سلطنت او وجود دارد.

کتیبه دیگر از اردشیر دوم برپایه ستونی به سه زبان مذکور است که هم‌اکنون در موزه بریتانیا قرار دارد. مضمون این کتیبه وصف اجداد اردشیر دوم و تالاری است که او بنا نهاده‌است.

در جهان اسلام کتیبه‌نگاری در بناهای یادبود، مقبره‌ها، مساجد، مدارس علمیه، بقعه‌ها، عمارات باشکوه، ستون‌ها، و جاهای مناسب دیگر به‌کار می‌رفته‌است و به این ترتیب در این مکان‌ها آثار ارزشمندی از هنر خوشنویسی و کتیبه‌نگاری به اشکال عمودی یا افقی خلق شده و به یادگار مانده‌است. تجزیه و تحلیل این آثار از منظرهای گوناگونِ هنری و موضوعی می‌تواند دریچه‌هایی فراسوی تاریخ، تمدن، و فرهنگ اسلامی بر دیدگان پژوهندگان معاصر بگشاید.

انواع مختلف خطوط شامل کوفی، نسخ، ثلث، طغرا، ریحان، محقق، نستعلیق، و جز آن در کتیبه‌نگاری‌های اسلامی از صدر اسلام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از میان خطوط یاد شده، خط ثلث به سبب دور و تموج آن و نیز به جهت حرکات نرم قلم، درشتی و برجستگی حروف، و قابلیت تزیین و ایجاد نقش و نگار در کتیبه‌نویسی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌است.

مضمون کتیبه‌ها در بناهای ایران شامل آیات قرآن، احادیث، شعر، ماده تاریخ، تاریخ بناها یا نام بنیان‌گذارانشان، و مواردی جز آن است.

برخی آثار به‌جای مانده کتیبه‌ها عبارتند از: مناره جَره قورغان در ازبکستان؛ مقبره خواجه احمد یسوی در ترکستان (هر دو به خط کوفی ساده)؛ مناره مسجد محمد (سنیق قلعه) در باکو، مقبره یوسف ابن قصیر در نخجوان، سردر مدرسه الغ بیک در بخارا (به خط کوفی معقلی)؛ سردر مقبره بیان قلی‌خان در بخارا، مقبره حکیم ترمذی در ترمذ، سردر مقبره شیرین‌بیگ‌آغا در سمرقند، مجموعه قصر شروانشاهان در باکو و مناره مسجد جامع باکو (به خط ثلث). تاریخ پیدایش همه موارد بین قرن دوازدهم تا پانزدهم میلادی است.

کتیبه‌نگاری خطوط گوناگون از جمله کوفی و ثلث و نستعلیق در بناها و مساجد ایران از زمان تیموریان و صفویان در اصفهان و خراسان و نقاط دیگر رونق داشته‌است. امروزه هم طراحی این خطوط بین کاشیکاران و خطاطان متداول است.

از مشهورترین کتیبه‌نگاران ایرانی و سایر کشورهای اسلامی در سده‌های گذشته می‌توان از ارغون بن عبدالله کاملی (قرن ۸ق) نام برد. از آثار او کتیبه دو مدرسه در بغداد است که به‌قلم ریحان نوشته شده‌اند.

دیگر مبارکشاه بن قطب تبریزی (قرن ۷ق) است. احمد بن سهروردی (قرن ۸ق) نیز کتیبه‌هایی به‌قلم ثلث در بغداد نگاشته‌است (:۳ ۳۱۸). عبدالله صیرفی (قرن ۸ق) کتیبه عمارت استاد و شاگرد را در تبریز تحریر کرده‌است.

بایسنقر میرزا (۷۹۹–۸۳۷ق)، نیز کتیبه پیش‌طاق مسجد گوهرشاد در مشهد را به‌قلم ثلث نگاشته‌است. دیگر کمال‌الدین حسین حافظ هروی (قرن ۱۰ق) است که کتیبه سه دانگ ثلث در مسجد جامع اصفهان کار اوست.

علی‌رضا عباسی تبریزی (متوفی ۱۰۳۸ق)، کتیبه‌های سردر عالی‌قاپوی قزوین، سردر ورودی مسجد شاه اصفهان، دو کتیبه در ایوان‌های عباسی ضلع غربی و شرقی صحن کهنه آستانه رضوی، کتیبه گلوی گنبد خواجه ربیع، و آثاری دیگر را با قلم‌های ثلث و نستعلیق ممتاز نگاشته‌است.

منابع:
فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
وب‌گاه هفت سنگ
هنر در حریم حضرت معصومه
دائرةالمعارف کتابداری رضا خانی‌پور
دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه. ج ۱۱، ذیل «کتیبه»
رجبی، پرویز. هزاره‌های گم‌شده. تهران: توس، ۱۳۸۰
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه، ۱۳۷۳
گاور، آلبرتین. تاریخ خط. ترجمه عباس مخبر و کورش صفوی. تهران: پنگوئن، ۱۳۶۷
مایل هروی، غلامرضا. لغات و اصطلاحات فن کتابسازی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳
مایل هروی، نجیب. تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۰
مایل هروی، نجیب. «واژگان نظام کتاب‌آرایی» در کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۲، ص ۵۷۱–۸۳۲
مجرد تاکستانی، اردشیر. شیوه تذهیب. تهران: سروش، ۱۳۷۲
مرادی غیاث‌آبادی، رضا. منشور کورش هخامنشی. تهران: تندیس نقره‌ای، ۱۳۷۷
یوسفی، غلامحسین. «خط و خطاطی». فصلنامه هنر، ۳۱ (تابستان و پاییز ۱۳۷۵): ۶۹-؛۹۹


در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.